Ժամանակահատված՝ ապրիլ 18-22
Առաջադրանք
Բյուզանդական քաղաքականությունը Արևմտյան Հայաստանում:
Բյուզանդական կայսրության ազդեցության ոլորտում գտնվող Արևմտյան Հայաստանն ընդգրկում էր Մեծ Հայքի արևմտյան մասը և Փոքր Հայքը։ Հուստինիանոս I կայսրը կայսրության կենտրոնական կառավարումն ուժեղացնելու նպատակով մի շարք միջոցառումներ է իրականացնում։ Նա ռազմավարչական բաժանումներ կատարեց Արևմտյան Հայաստանում։ Խախտելով հայկական իշխանական տների համակարգը` կայսրը կառավարումը հանձնեց բյուզանդական զինվորական պաշտոնյաներին, վերացրեց Արևմտյան Հայաստանում պահպանվող հայկական հինգ ինքնուրույն իշխանությունները։ Դրանց փոխարեն ստեղծվեցին Առաջին Հայք, Երկրորդ Հայք, Երրորդ Հայք և Չորրորդ Հայք նահանգները։ Այդ ընթացքում Հուստինիանոսն օրենք հրապարակեց, որով, խախտելով միայն արական (հորից որ դու) գծով նախարարական կալվածքները ժառանգելու կարգը, այդ իրավունքը տվեց նաև կանանց ու աղջիկներին։ Դրա հետևանքով նախարարական հողային տիրույթները մասնատվում էին։ Այդ ամենը ծանրացրեց հայ ժողովրդի վիճակն Արևմտյան Հայաստանում։
Արտավան Արշակունու գլխավորած ապս տամբությունը:
Վիճակն ավելի է վատթարանում, երբ կայսերական պաշտոնյաները բռնություններ են գործադրում հայ իշխանների նկատմամբ, ծանրացնում հարկերը։ Ի պատասխան այդ քաղաքականության՝ 539 թ. հայերն ապստամբում ու սպանում են բյուզանդական կառավարչին։ Հուստինիանոսը պատժիչ զորք է ուղարկում։ Տեղի ունեցած ճակատամարտում բյուզանդական զորավարին նիզակով սպանում է ապստամբության ղեկավար Արտավան Արշակունին։ Կայսեր ուղարկած նոր զորքի նոր հրամանատարը դավադրաբար սպանում է իր մոտ գնացած Հովհաննեսին` Արտավանի հորը։ Ապստամբներն օգնության համար դիմում են պարսից արքային։ Օգտվելով առիթից՝ պարսիկները պատերազմ են սկսում Բյուզանդիայի դեմ։ Արտավանն իր եղբոր հետ ստիպված հեռանում է Բյուզանդիա` կայսեր մոտ ծառայության։ 548 թ. նա մասնակցում է կայսրության մայրաքաղաքում զորավար Արշակ Արշակունու` Հուստինիանոսի դեմ կազմակերպած խռովությանը։ Սակայն խռովությունը բացահայտվեց եկեղեցական մասնակից բյուզանդացիների մատնությամբ։ Հուստինիանոսը, ի թիվս մյուսների, Արտավանին պաշտոնանկ է անում և արգելափակում պալատում հետագա պատերազմներում օգտագործելու նպատակով։
Քաղաքական իրավիճակն Արևելյան Հայաստանում:
Վահան Մամիկոնյանից հետո իշխանությունն անցավ եղբորը` Վարդ Պատրիկին։ Նրա օրոք հայոց կաթողիկոս Բաբգեն Ա–ն 506 թ. գումարեց եկեղեցական ժողով, որով ուղենշվեց Հայ եկեղեցու դավանաբանական ինքնուրույնությունը։ Հայոց կաթողիկոս Ներսես Բ Բագրևանդցու ջանքերով հրավիրվեց Դվինի 554 թ. ժողովը, որն ընդունեց Հայոց աշխարհի միաբանության ուխտը։ Դրանով վերջնականապես հաստատվեց Հայ առաքելական եկեղեցու ազգային ինքնուրույնությունը։
Հայոց ապստամբությունը և պարսկա-բյուզանդական
564 թ. Հայաստանում մարզպան նշանակված պարսիկ Սուրենի օրոք ավելի ծանրացան հարկերն ու տուրքերը, սաստկացան կրոնական հալածանքները։ Դվինում Սուրենը փորձեց հիմնել մի ատրուշան, իսկ Ս. Գրիգոր եկեղեցին վերածեց պահեստի։ Նա սպանեց Մանվել Մամիկոնյանին։ 571 թ. հայ ժողովուրդը ապստամբեց Մանվելի եղբոր` Վարդան Մամիկոնյանի (Վարդան Կրտսեր) գլխավորությամբ։ Կռվի ժամանակ Սուրեն մարզպանը սպանվեց Դվինում։ Բյուզանդական կայսեր ուղարկած զորքի օգնությամբ Վարդանը ջախջախեց պարսից զորքի մնացորդները։ Պարսից արքան պատժիչ զորք է ուղարկում։ Սակայն պարսիկները նորից պարտություն են կրում։ Վերսկսված պարսկա–բյուզանդական պատերազմի ընթացքում պարսիկները ներխուժում են Հայաստան։ Նրանց դեմ դուրս է գալիս Վարդանը և պարտության մատնում։
Հայաստանի 591 թ. պարսկա–բյուզանդական բաժանումը։
591 թ. Հայաստանը բաժանվում է Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև։ Այդ բաժանումով երկրի մեծ մասն անցնում է Բյուզանդիային։ Արևմտյան Հայաստանի տարածքներից կազմավորում է 5 խոշոր նահանգներ։ Նվաճողները ծրագրել էին հայոց զորքերը օգտագործել իրենց տերությունների հեռավոր սահմաններն օտար ներխուժումներից պաշտպանելու նպատակով։ Սակայն հայ զինվորականները ապստամբում էին և հրաժարվում հայրենիքից դուրս կռվելուց։ Նրանցից էր Սմբատ Բագրատունին։ Նա ազատագրական շարժում էր սկսել հայրենիքում։ Կայսեր հրամանով Սմբատին դավադրաբար ձերբակալում են և ստիպում կրկեսում մենամարտել գազանների հետ։ Բռունցքի հարվածով նա սպանում է արջին, ապա խեղդում է առյուծին, այնուհետև փախուստի մատնում ցլին։ Հանդիսականների պահանջով կայսրը նրան ազատ է արձակում։ Հայաստանի բյուզանդական տիրապետության տակ անցած մասում` Ավանում, բյուզանդացիները քաղկեդոնական հակաթոռ «կաթողիկոսություն» են հիմնում և պայքար ծավալում Դվինում գտնվող Հայ առաքելական եկեղեցու կաթողիկոսական աթոռի դեմ։ Սակայն հայերին քաղկեդոնականություն պարտադրելու ծրագիրը խափանվում է, քանի որ, ըստ Սեբեոսի, «շատերն արհամարհեցին հրամանը, ամուր մնացին իրենց տեղում»։
Գրականություն՝
- Մելքոնյան Աշոտ- Հայոց պատմություն, էջ 50-55
- Մելքոնյան Ա․- Հայոց պատմության ակնարկներ : (հնագույն ժամանակներից մինչև XX դ. վերջը), էջ 96-102
- Սարգսյան Ա., Հակոբյան Ա.- Հայոց պատմություն, էջ 69-75